Sujkowski Antoni Zygmunt, krypt. A.S. (1867–1941), chemik, geograf, profesor i rektor Wyższej Szkoły Handlowej, profesor Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego.
Ur. 21 V w Zakroczymiu (pow. płoński), był synem Laury z Dmowskich oraz Bronisława, sędziego w Płońsku, następnie notariusza kolejno w Rypinie, Płocku i Raciążu (pow. sierpecki).
S. uczęszczał do Gimnazjum Gubernialnego w Płocku, mieszkał wówczas u Kamilli Zofii Krzywickiej, matki Ludwika Krzywickiego. Po zdaniu matury w r. 1887 studiował w sekcji nauk przyrodniczych Wydz. Fizyczno-Matematycznego Uniw. Warsz.; poznał tam m.in. Romana Dmowskiego. W r. 1888 przeniósł się na uniw. w Kijowie. W r. 1892 otrzymał tam stopień doktora chemii na podstawie pracy o skałach granitowych pod Korosteniem (Iskorościem, pow. owrucki). Po studiach pracował w przemyśle chemicznym w Brunszwiku w Niemczech. Potem był zatrudniony w cukrowniach w północnej Francji, Belgii i na Ukrainie. W r. 1896 osiadł w Zagłębiu Dąbrowskim; pracował w hucie cynku «Paulina» w Zagórzu (pow. będziński), następnie w hucie żelaza w Częstochowie. Rozpoczął t.r. współpracę z warszawskim tygodnikiem „Głos”, redagowanym przez Zygmunta Wasilewskiego. Ok. r. 1898 poznał Józefa Piłsudskiego i wstąpił do tajnej PPS; pomagał w kolportażu nielegalnych druków tej partii i współpracował do r. 1900 z wydawanym nieregularnie w Londynie socjalistycznym „Przedświtem”, redagowanym przez Witolda Jodko-Narkiewicza, a następnie Leona Wasilewskiego. W r. 1899 przeniósł się S. do Warszawy. Pod wpływem prac Wacława Nałkowskiego zainteresował się geografią. Od r. 1900 uczył przyrody w założonej przez Stanisława Rotwanda Szkole Handlowej Zgromadzenia Kupców. W l. 1900–5 kontynuował współpracę z „Głosem”, redagowanym wówczas przez Jana Władysława Dawida. W l. 1903–5 współpracował też z warszawskim tygodnikiem „Ogniwo”, redagowanym przez Krzywickiego, Stanisława Posnera i Stanisława Stempowskiego. W tygodniku „Przyroda” ogłaszał w l. 1904–5 artykuły, m.in. Rys geograficzny ziem Europy środkowej (R. 2: 1905 nr 26–28, odb. W. 1906) oraz Na Podkarpaciu (R. 2: 1905 nr 40–41, 43). Wszedł do założonej w październiku 1904 organizacji nauczycieli średnich szkół prywatnych, Koło Wychowawców (od grudnia 1905 Polski Związek Nauczycielski).
Na początku lutego 1905 poparł S. strajk swych uczniów w Szkole Handlowej, walczących o spolszczenie szkolnictwa. Dn. 2 III t.r. współorganizował wiec w sprawie szkolnej w Muz. Przemysłu i Rolnictwa. Razem z Krzywickim, Posnerem, Stanisławem Kruszewskim i Feliksem Perlem założył w październiku tajny Uniw. dla Wszystkich (zalegalizowany w październiku 1906). W jego ramach organizowano odczyty m.in. w Filharmonii oraz Muz. Przemysłu i Rolnictwa, a S. pod krypt. A.S. publikował sprawozdania pt. Odczyty w Muzeum („Ogniwo” 1905 nr 15) oraz Odczyty w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa („Przyroda” R. 2: 1905 nr 17). W obawie przed aresztowaniem w Warszawie, przeniósł się do Kalisza i od stycznia 1906 był tam dyrektorem szkoły handlowej. Od r.n. był dyrektorem podobnej szkoły w Będzinie. Ogłosił książkę Geografia ekonomiczna (W. 1907–9 I–II, wyd. 2, W. 1926 I), pierwszą polską pracę z tej dziedziny geografii; jej tytuł wzbogacił polską terminologię naukową, zastępując dosłowne tłumaczenie z języka niemieckiego – «geografia handlowa». W r. 1910 nawiązał S. współpracę z ukazującym się od t.r. warszawskim tygodnikiem „Ziemia”, redagowanym przez Kazimierza Kulwiecia; w zeszycie monograficznym tego czasopisma „Pomorze Kaszubskie” (W. 1911) zamieścił artykuł Ziemia Kaszubów. W r. 1913 jako jedyny reprezentant Król. Pol. uczestniczył w Międzynarodowym Kongresie Geograficznym w Rzymie. W r. 1914 prowadził badania geograficzne na Bałkanach.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej i zajęciu Będzina przez Niemców S. był tam od września 1914 komisarzem piłsudczykowskiej Polskiej Organizacji Narodowej. W październiku t.r. wstąpił do tajnej POW. Po wcieleniu Polskiej Organizacji Narodowej do Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN, 22 XI) był do lipca 1915 jego wojskowym emisariuszem w Będzinie. W dn. 3–6 IV t.r. uczestniczył w posiedzeniu NKN w Wiedniu. Dn. 30 V wraz z Franciszkiem Ksawerym Praussem założył w Dąbrowie Górniczej Centralne Biuro Szkolne, dążące do rozbudowy polskiego szkolnictwa w Król. Pol.; działał w nim do sierpnia 1916. Aresztowany przez Niemców t.r., stracił podczas rewizji rękopis swej pracy o górnictwie na ziemiach polskich. Uniewinniony przez niemiecki sąd polowy, przeniósł się t.r. do Warszawy, gdzie w Biurze Pracy Społecznej włączył się w przygotowanie materiałów ekonomiczno-statystycznych oraz projektów ustaw dla przyszłego państwa polskiego. Dn. 11 III 1916 został członkiem Zarządu Głównego Polskiego Tow. Krajoznawczego. Wykładał geografię i etnografię na Wydz. Nauk Dyplomatycznych i Konsularnych Szkoły Nauk Społecznych i Handlowych, a od wiosny 1918 także antropogeografię na Uniw. Warsz. Dn. 27 I t.r. był jednym z założycieli Polskiego Tow. Geograficznego i wszedł do jego zarządu. Dla Wydz. Nauk Politycznych i Społecznych tworzonej Wolnej Wszechnicy Polskiej ogłosił podręcznik Krajoznawstwo (W. 1918). Opublikował także książkę Geografia ziem dawnej Polski (W. 1918, wyd. 2, W. 1921), nagrodzoną przez Kasę im. Józefa Mianowskiego oraz artykuły Potrzeby nauki polskiej w zakresie geografii („Nauka Pol.” T. 1: 1918) i W sprawie badania kultury polskiej (tamże T. 2: 1919). Na zlecenie Centralnego Komitetu Robotniczego PPS współtworzył w czerwcu 1918 program agrarny tej partii.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Tymczasowy Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wysłał S-ego 23 XII 1918 do Paryża wraz z Kazimierzem Dłuskim, Michałem Sokolnickim i Bolesławem Wieniawą-Długoszowskim z misją nawiązania kontaktów dyplomatycznych z państwami Koalicji. Delegacja przybyła tam 4 I 1919. S. wykorzystując swą przynależność do masonerii skontaktował się przez Wielką Lożę Francji z niektórymi ministrami rządu francuskiego. Po powołaniu 16 I t.r. rządu Ignacego Paderewskiego został włączony 28 I do Komitetu Narodowego Polskiego, który przekształcił się w Delegację Polską na konferencję pokojową w Paryżu. Razem m.in. z Eugeniuszem Romerem, Kazimierzem Nitschem i Janem Jordan-Rozwadowskim był w niej ekspertem w sprawach geografii i etnografii, a po jej reorganizacji 1 VII wszedł m.in. z Józefem Buzkiem, Stanisławem Patkiem i Janem Żółtowskim do jej Komisji Międzynarodowego Prawodawstwa Pracy. Po powrocie do kraju wstąpił do powołanego 20 VIII w Częstochowie Komitetu Niesienia Pomocy Górnoślązakom, którzy schronili się tam po klęsce pierwszego powstania śląskiego. Problematyce Górnego Śląska poświęcił broszurę Co Śląsk zyska na przyłączeniu do Polski (Częstochowa 1919) oraz artykuł Znaczenie gospodarcze Śląska („Ekonomista” R. 21: 1921 t. 2). Wrócił do działalności naukowej i od r. 1919 prowadził wykłady z geografii ekonomicznej i geografii politycznej dla kierunku konsularnego w Wyższej Szkole Handlowej (WSH) w Warszawie. Równocześnie od maja 1920 do końca r. 1927 był naczelnikiem Działu Statystyki Handlu Zagranicznego i Komunikacji Głównego Urzędu Statystycznego; opracował projekt rządowego rozporządzenia w sprawie statystyki celnej (ogłoszony 10 XI 1921). Był jednym z założycieli powstałego w grudniu 1921 Inst. Badań Spraw Narodowościowych. W oparciu o swe wykłady w WSH opublikował podręcznik Ogólna geografia ekonomiczna (W. 1923, wyd. 2 poszerzone, W. 1926). W l. 1924–7 redagował warszawski kwartalnik „Handel Zagraniczny Rzeczypospolitej Polskiej”. W kwietniu 1924 m.in. z Adamem Skwarczyńskim, Walerym Sławkiem, Kazimierzem Świtalskim, Tadeuszem Schaetzlem, Tadeuszem Hołówką i Januszem Jędrzejewiczem założył, związaną z masonerią, piłsudczykowską organizację społeczno-polityczną, Konfederacja Ludzi Pracy. Dn. 23 III 1925 otrzymał profesurę na WSH; wszedł do senatu uczelni i objął Katedrę Geografii Ekonomicznej Polski (do r. 1939) oraz Katedrę Geografii Ekonomicznej Ogólnej (do r. 1936). Od r. 1925 współpracował z Inst. Bałtyckim w Toruniu.
Po przewrocie majowym S., z rekomendacji Piłsudskiego, wszedł 7 VII 1926 do drugiego rządu Kazimierza Bartla jako minister WRiOP. Dążył do zmiany na korzyść mniejszości narodowych systemu utrakwistycznego w szkolnictwie; na posiedzeniach Rady Ministrów sprzeciwiał się kolonizacji polskiej na wschodzie kraju. Dn. 20 IX t.r. na polecenie Piłsudskiego wystąpił w Sejmie z propozycją powołania uniwersytetu ukraińskiego we Lwowie; spotkało się to z protestem sprzeciwiających się ustępstwom wobec Ukraińców posłów prawicy i centrum, a także posłów mniejszości narodowych, uważających propozycję rządu za niedostateczną; 24 IX uchwalili oni wobec S-ego (a także wobec ministra spraw wewnętrznych Kazimierza Młodzianowskiego) wotum nieufności. W konsekwencji gabinet Bartla podał się tego dnia do dymisji. W trzecim rządzie Bartla (powołanym 27 IX), S. wbrew woli Sejmu, nadal kierował tym samym ministerstwem. Wg Macieja Rataja «okazał się na stanowisku ministra śmieszną, kompromitującą rząd figurą. Opowiadali o tym szeroko i bez ogródek jego koledzy z gabinetu, a najszerzej i najgłośniej jego szef w gabinecie, p. Bartel». Trzeci gabinet Bartla ustąpił 30 IX i w powołanym 2 X rządzie Piłsudskiego już S. nie uczestniczył.
W tym okresie ogłosił S. artykuł Porównywalność danych statystycznych handlu zagranicznego w różnych państwach („Kwart. Statystyczny” T. 3: 1926 z. 3) oraz pracę Polska niepodległa (W. 1926), przedstawiającą stan państwa. W l. 1929–31 był rektorem WSH, reprezentował tę uczelnię w r. 1929 na Kongresie Nauczania Handlowego w Amsterdamie. W l. 1931–3 pełnił funkcję prorektora WSH (od r. 1933 Szkoła Główna Handlowa – SGH). Dn. 27 III 1931 został prezesem Polskiego Tow. Geograficznego; funkcję tę pełnił do wybuchu drugiej wojny światowej. W r. 1938 uczestniczył w pracach Biura Budowy Metra przy Dyrekcji Tramwajów i Autobusów Miejskich, powołanego przez prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego. Prawdopodobnie t.r. otrzymał Nagrodę Naukową m. Warszawy. Po wybuchu drugiej wojny światowej i zamknięciu 1 IX 1940 przez Niemców SGH zorganizował S., wraz z Edwardem Lipińskim i Aleksym Wakarem, działające oficjalnie prywatne Kursy Gospodarcze. Od 1 IX 1941 wykładał w utworzonej na ich bazie Miejskiej Szkole Handlowej, wspomaganej przez komisarycznego burmistrza Warszawy Juliana Kulskiego. Zmarł 12 XII 1941, został pochowany 16 XII na cmentarzu Powązkowskim (kw. 343 rząd 1).
W małżeństwie zawartym w r. 1896 z Heleną Antoniną z Chmieleńskich (zob. Sujkowska Helena Antonina) miał S. synów Zbigniewa Bronisława (zob.) i Bogusława (zob.).
Bibliogr. Warszawy, IV–VI; Bibliografia geografii polskiej 1918–1927, Oprac. J. Piasecka, W. 1971; Bibliografia wydawnictw Głównego Urzędu Statystycznego 1918–1968, W. 1968; „Głos” 1886–1899. Bibliografia zawartości, Wr. 1955 s. 461, 465; „Głos” 1900–1905. Bibliografia zawartości, Wr. 1954 s. 4–5; Karbowiak A., Bibliografia pedagogiczna, Lw. 1920; Klimek K., Powązki, W. 1948 s. 91; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Ministrowie Polski Niepodległej 1918–1945, Red. M. Baumgart i in., Szczecin 2001; Możdżeń S. I., Bibliografia historii wychowania za lata 1918–1939, W. 1978; Nycek J. B., Ludzie i książki, Płock 1983; „Ogniwo” 1902–1905. Bibliografia zawartości, Wr. 1957 s. 2, 151–2; PSB (Sokolnicki Michał <1880–1967>, Prauss Franciszek Ksawery); Papierowski J. A., Stefański J., Płocczanie znani i nieznani. Słownik biograficzny, Płock 2002; Poczet rektorów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, W. 2006 s. 36 (fot.); Polak K., Polakowa H., Wójcik W. A., „Ziemia” 1910–1950. Bibliografia zawartości, W. 1997; Słown. pseudonimów, I, IV; Słownik biograficzny statystyków polskich, W. 1998 (bibliogr., fot.); Słownik biograficzny Wielkopolski południowo-wschodniej: ziemi kaliskiej, Kalisz 2003 II; – Araszkiewicz F. W., Ideały wychowawcze Drugiej Rzeczypospolitej, W. 1978; Brzosko E., II Gabinet Bartla, w: Gabinety Drugiej Rzeczypospolitej, Szczecin–P. 1991 s. 166, 168–9; Chajn L., Polskie wolnomularstwo 1920–1938, W. 1984; Chojnowski A., Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921–1939, Wr. 1979; Deruga A., Polityka wschodnia Polski wobec ziem Litwy, Białorusi i Ukrainy (1918–1919), W. 1969; Działalność Instytutu Badań Spraw Narodowościowych 1921–1936, W. 1936 s. 13; Garlicki A., Józef Piłsudski, W. 1990; [Grabiec J.] Józef Dąbrowski, Czerwona Warszawa przed ćwierć wiekiem, P. 1925; Hist. dyplomacji pol., IV; Hist. Nauki Pol., IV cz. I–II; Historia Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie 1906–2006, Red. W. Morawski, W. 2006; Jędrzejewicz W., Cisek J., Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego, W. 1998 II–III; Kalabiński S., Tych F., Czwarte powstanie czy pierwsza rewolucja, W. 1969; Krasowski K., Związki wyznaniowe w II Rzeczypospolitej, W.–P. 1988; Kulski J., Stefan Starzyński w mojej pamięci, W. 1990; Kułakowski M., Roman Dmowski w świetle listów i wspomnień, Londyn 1968 I; Leinwand A., Polska Partia Socjalistyczna wobec wojny polsko-radzieckiej 1919–1920, W. 1964; Leszczyński P. A., Centralna administracja wyznaniowa II RP, W. 2006 s. 238; Maliniak J., Warszawska siedmioklasowa Szkoła Handlowa Zgromadzenia Kupców, w: Nasza walka o szkołę polską 1901–1917, Oprac. B. Nawroczyński, Lw. 1932 s. 362–3; Miąso J., Szkolnictwo zawodowe w Królestwie Polskim w latach 1815–1915, Wr. 1966; Mikulicz S., Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej, W. 1971; Mleczak J., Akcja werbunkowa Naczelnego Komitetu Narodowego w Galicji i Królestwie Polskim w latach 1914–1916, Przemyśl 1988 s. 29; Mroczko M., Polska myśl zachodnia 1918–1939, P. 1986; Mróz M. W., Działalność dydaktyczna Wyższej Szkoły Handlowej – Szkoły Głównej Handlowej w latach 1915–1939, W. 1994 s. 183–90, 210, 214, 237; Niklewska J., Prywatne szkoły średnie w Warszawie 1905–1915, W. 1987; Olszewicz B., Lista strat geografii polskiej, „Czas. Geogr.” T. 39: 1968; Pająk J. Z., Z dziejów Polskiej Organizacji Narodowej (wrzesień–grudzień 1914), „Kieleckie Studia Hist.” T. 14: 1996 s. 111; Pajewski J., Wokół sprawy polskiej. Paryż–Lozanna–Londyn 1914–1918, P. 1970; Paruch W., Koncepcja konsolidacji państwowej. Mniejszości narodowe w myśli politycznej w latach 1926–1935, w: Mniejszości narodowe w polskiej myśli politycznej XX wieku, Red. J. Jachymek, L. 1992 s. 150–1, 166; tenże, Od konsolidacji państwowej do konsolidacji narodowej, L. 1997; Pierzchała A., Losy polskich pracowników nauki w latach 1939–1945. Straty osobowe, Wr. 1989; Piotrkiewicz T., Kwestia ukraińska w Polsce w koncepcjach piłsudczyzny 1926–1930, W. 1981 s. 19; Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski 1864–1945, Londyn 1956 II; Polskie Towarzystwo Geograficzne w pięćdziesiątą rocznicę działalności, W. 1968 s. 15, 27, 32, 41, 133; Schoenbrenner J., Walka o demokratyczną szkołę polską w latach 1918–1922, W. 1963; Sławoj-Składkowski F., Nie ostatnie słowo oskarżonego, W. 2003; Suleja W., Orientacja austro-polska w latach I wojny światowej (do aktu 5 listopada 1916 roku), Wr. 1992; Szturm de Sztrem T., Instytut Gospodarstwa Społecznego 1920–1944, W. 1959; Śliwa M., Feliks Perl, W. 1988; Światło A., Oświata a polski ruch robotniczy 1876–1939, W. 1981; Walka o oświatę, naukę i kulturę w latach okupacji 1939–1944, Oprac. S. Dobraniecki, W. Pokora, W. 1967 s. 319; Werschler I., Z dziejów obozu belwederskiego. Tadeusz Hołówko, życie i działalność, W. 1984; Wittlin T., Szabla i koń: gawęda o Wieniawie, W. 2003; Wroczyński R., Marian Falski i reformy szkolne w Rzeczypospolitej, W. 1988; Zamoyski J., Powrót na mapę. Polski Komitet Narodowy w Paryżu 1914–1919, Londyn 1984; – Arch. Paderewskiego, II; Baranowski W., Rozmowy z Piłsudskim 1916–1931, W. 1938; Dłuski K., Wspomnienia z Paryża, W. 1920 s. 3, 17, 21, 35, 38, 43; Ivànka A., Wspomnienia skarbowca 1927–1945, W. 1964; Jaworski W. L., Diariusz 1914–1918, W. 1997; Jędrzejewicz W., Wspomnienia, Wr. 1993; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1957–9 I–III; Limanowski B., Pamiętniki (1919–1928), W. 1973; Nałkowska Z., Dzienniki 1918–1929, W. 1980; toż za l. 1945–54, W. 2001 cz. 3; O niepodległość i granice. Protokoły komitetu politycznego Rady Ministrów 1921–1926, Oprac. M. Jabłonowski, W. Janowski, W.–Pułtusk 2004; Piłsudska A., Wspomnienia, W. [b.r.w.]; Piłsudski J., Korespondencja 1914–1917, Londyn 1984; Postępowa myśl oświatowa w Królestwie Polskim w latach 1905–1914, Oprac. Z. Kmiecik, W. 1961; Rok 1920. Wojna polsko-radziecka we wspomnieniach i innych dokumentach, Oprac. J. Borkowski, W. 1990; Rataj M., Pamiętniki 1918–1927, W. 1965; Romer E., Pamiętnik paryski 1918–1919, Wr. 1989; Wierna służba. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1910–1915, W. 1927; – „Przegl. Geogr.” T. 2: 1910–21 s. 184, T. 19: 1939–45 s. 99–101; „Tyg. Ilustr.” 1917 nr 17 s. 209 (fot.).
Tomasz Latos